Fungus (Mantarlar)

Belirli bir dönem şapkalı mantarların ve funguslara ait diğer üyelerin bitki oldukları düşünülmekteydi. Aslında funguslar, bitkilerden ziyade, hayvanlarla daha yakından akrabadırlar; ancak kendilerine has farklılıkları bulunduğundan hepsinden ayrı bir şekilde sınıflandırılmışlardır. Bu gizemli organizmalarla ilgili yapılan son çalışmaların sonuçları, doğal yaşamın karışıklıkları ile ilgili daha öğrenecek çok şeyimiz olduğunu göstermiştir… 

Genellikle çok hücreli canlılardan oluşmuş olup, parazit ve çürükçül yaşama şekilleri görülmektedir. Mantarların tamamı heterotroftur. Hücrelerinde kitin yapılı hücre duvarı bulunurken klorofil ve kloroplast bulunmaz. Görünüm olarak bitkiler alemindeki canlılara benzeseler de fotosentez yapamamaları ile onlardan ayrılmışlardır. Glikojen depo etme özellikleriyle de hayvan hüclerine benzerler. Çok değişik ortamlarda yaşarlar. Mantarlar genellikle eşeyli ve eşeysiz üremenin birbirini takip ettiği bir üreme şekli gösterir.

Dört gruba ayrılır:

1. Maya mantarları
2. Küf mantarları
3. Şapkalı mantarlar
4. Pas mantarları

Mantarların Morfolojik Yapısı

• Bazı mantarlar, alglerle bir araya gelerek ‘‘liken’’ adı verilen toplulukları oluştururlar. Bazı türlerde  bitkilerin köklerinde simbiyotik olarak da yaşarlar.
• Ekzoenzimler adı verilen sindirim enzimleriyle (selülaz ve pektinaz) hücre dışı sindirim yaparlar.
• Hücre çeperlerinde bitki hücre çeperlerinden farklı olarak genellikle kitin vardır. Bazı mantarlarda ise selüloz bulunur.
• Hücre zarı yapısında, hayvanlardaki kolestrol yerine, ergasterol adı verilen özel bir bir bileşik bulunur.
• Çok hücreli üyeleri (küf ve etli funguslar) hif adı verilen özel vücut bölümlerinden oluşurlar.
• Küflerin çoğunda hifler, septum adı verilen bölmelerle hücrelere ayrılmıştır. (bölmeli hifler)

• Septumlarda por adı verilen delikler aracılığı ile hifi oluşturan hücreler birbirleriyle sitoplazmik ilişki kurarlar. (eşeyli üreme sırasında)
• Bazı funguslarda ise hifler bölmeli değildir, uçlarından uzayarak büyürler.
• Hifler bir araya gelerek misel yapılarını meydana getirir.
• Miselyumun fungusu beslenmesini sağlayan kısmına vejetatif miselyum, üremesini sağlayan kısmına ise reprodüktif miselyum adı verilir. Bu iki yapıdan hem somatik hem de üreme organları meydana gelir.
• Spor adı verilen özel hücrelerle ürerler.
• Sıklıkla rüzgar yoluyla saçılan sporlar, organizmanın türüne ve ortam koşullarına göre eşeyli(mayotik) ya da eşeysiz(mitotik) olarak üretilirler.
• Bazı türlerde miselin gevşek bir kumaş gibi dokunmuş haline plektenkima denir. Mantarlarda genellikle iki tip plektenkima görülür.

Prosenkima (öncü yapı) paralel hifler oldukça gevşek bir doku teşkil eder. Pseudoparankima(yalancı parankima) hifler çok sık şekilde birbirine bağlıdır.  

A. Küf mantarları

• Çok hücrelidirler.
• İpliksi funguslar olup tabiatta çok yaygın olarak bulunurlar.
• Bayat ekmekler, peynirler veya meyveler üzerinde gelişirler.
• Küfler, miselyum oluştururlar.
• Sınıflandırmaları öncelikle hiflerin bölmeli veya bölmesiz olmasına göre yapılır.
• Üremeleri sporla olur. Eşeyli sporlar özel yapılar içerisinde veya üzerinde gelişirler. Bunlara üreme yapıları (fruktifikasyon ) denir. (bu üreme yapıları  daha çok etli funguslarda görülür.

Eşeyli Sporlar

1. Askospor; askus adı verilen kapalı bir torba içerisinde gelişen sporlardır. Askuslar askokarp adı verilen üreme yapılarının içerisinde veya üzerinde gelişirler.
2. Bazidiospor; bazidium adı verilen çomak şeklindeki çıkıntılar üzerinde gelişen sporlardır. Bazidiumlar da bazidiokarp denilen yapılar üzerinde veya içinde oluşurlar. (şapkalı mantarların şapkaları bazidiokarplarıdır. )
3. Zigospor; kalın ve koyu renkli bir çeper içerisinde oluşur. Bu sayede ısı ve kuraklığa karşı dayanık  bir özellik kazanır.
4. Oospor; büyük ve kamçılı sporlar olup suda yaşayan bazı funguslar tarafından üretilmektedir.
5. Zigospor ve ve oosporlar üreme yapılarında gelişmezler.

Eşeysiz Sporlar

1. Konidiyum; eşeyli sporlar gibi kötü çevre şartlarına dayanıklı değillerdir. Ancak bunlar çok hafif olduklarından ve kolayca dağıldıklarından dolayı fungusların yayılmasında çok önemli rolleri vardır.
2. Sporangiospor; bu sporlar sporangium adı verilen kese benzeri yapılar içerisinde oluşurlar. Bu keseler olgunlaştıklarında yırtılır ve içlerinde ki sporlar etrafa dağılır. (fruktifikasyon olayı)
3. Zoospor; suda yaşayan fungusların (akuatik funguslar) oluşturduğu kamçılı sporlardır.
4. Klamidospor; özel yapılar yerine vejetatif hiflerin değişmesiyle oluşan bir spor şeklidir. Klamidosporlar ısıya, kuraklığa ve donmaya karşı oldukça dirençlidirler, fungusun daha kötü şartlarda yaşaması ve aç kalması sonucu oluşmaktadır.
5. Artrospor; Bazen hifi oluşturan hücrelerin çeperleri kalınlaşır ve tek tek hücreler halinde hiften ayrılarak etrafa dağılırlar. (tehlikeli hastalığa yol açarlar)
6. Blastospor; Bazı küflerin hücrelerden tomurcuklanarak ürettikleri eşeysiz sporlardır.

B. Maya mantarları

• Tek hücreli funguslardır.
• Çoğunluğu oscomycetes sınıfındandır.
• Maya hücreleri genellikle küresel, oval veya silindirik şekilde olup bölünmeleri tomurcuklanmayla gerçekleşir. Sadece bazı mayalarda binary fission (ikiye bölünme) görülmektedir.
• Tomurcuklanma şeklinde bölünmede, bölünecek ana hücreden tomurcuk şeklinde bir çıkıntı gelişir ve bu çıkıntı büyüyerek tam bir hücre büyüklüğüne ulaşıp hücreden ayrılır.
• Tomurcuğa aynı zamanda blastospor da denir. Bazı mayalar eşeyli olarak da ürer. Bu durumda eşeyli üreyen mayaların hayat devrinde haploit ve diploit olmak olarak iki faz bulunmaktadır.
• En iyi araştırılmış maya türü Saccharomyces Cerevisiaedir.
• Mayalar genellikle şekerlerin bulunduğu meyve çiçekler ve ağaç kabukları gibi ortamlarda yaygındırlar.
• Birçok maya türü hayvanlarda özellikle böceklerle birlikte simbiyoz olarak yaşar. Bazı türler ise insan ve hayvanlarda patojendir. Ticari olarak en önemli mayalar hamur, bira ve şaraptır.

C. Etli Fungus (Şapkalı Mantarlar)

• Üreme yapısı fruktifikasyon adı verilen büyük yapılardır.
• En tanınmış olan etli funguslar şapkalı mantarlardır.
• Şapkalı mantarlar genellikle organik madde bakımından zengin olan topraklarda bulunur ve bu maddeler üzerinde gelişirler.
• Bazıları ise bitki köklerinin etrafında mikoriza olarak bulunur. (bitkiyle simbiyotik)
• Bazidiospor olarak gelişen seksüel(eşeyli) sporlar, şapkaların altında bulunan hifler üzerinde bazidiumlarda oluşur ve olgunlaştıktan sonra havayla etrafa dağılırlar.
• Uygun şartları bulduklarında çimlenen bu sporlardan yeni haploid hifler gelişir.
• Bu hifler haploid olarak çoğalabilirler ancak üreme yapısı oluşturamazlar.

Dimorfizm: Fungusların bazıları hayat evrelerinde hem tek hücreli hemde hif oluşturmak suretiyle gelişmektedirler. Bu olaya dimorfizm denir. Böyle funguslarada dimorfik (dizafik, iki şekilli) funguslar adı verilir.

Bu funguslar geliştikleri ortamın şartların ve beslenme durumuna göre hem maya hem de küf şeklinde gelişebilirler. Histoplazma oda sıcaklığında hif oluşturuken, insan vücut sıcaklığında özellikle ıslak ve kanla zenginleştirilmiş bir besiyerinde, maya şekline dönüşürler.

Sclerotium: Fungusların kışa ve kötü ortam şartlarına dayanabilmesi için meydana getirdiği sert bir yapıdır.

Mantarın Faydaları

• Toprakta yaşayan funguslar organik maddeleri mineralize ederek toprak verimliliğini arttırır.
• Bazı funguslardan besin olarak yararlanılmaktadır. Bazı özel peynirlerin yapılmasında kullanılırlar. Örn: rokfort ve kamembert peynirleri belirli fungus türleri ile olgunlaştırılarak özel bir tat ve kokuya sahip olur. Şapkalı mantarların bir çoğu yenilebilir. ( agaricus; kültür mantarı)
• S. cerevisiae ekmek, bira ve etil alkol üretiminde kullanılan maya türüdür.
• Bazı fungus türleri antibiyotik üretiminde kullanılmaktadır.
• Çeşitli endüstriyel öneme sahip enzimler, laktik asit, fumerik asit, sitrik asit ve süksinik asit gibi ticari öneme sahip ürünleri çeşitli mantar türleri tarafından üretilmektedir.